اولین قدم براي سلامت، پيشگيري از بروز بيماري و درمان آن در مراحل اوليه مي‌باشد. هر فردي در طول زندگي خود دو سري دندان دارد: دندانهاي شيري و دائمي دندانهاي شيري از سن ۶ ماهگي تا ۳ سالگي در دهان رويش مي‌يابند. از سن ۶ تا ۱۲ سالگي به مرور اين دندانها مي‌افتند و بجاي آنها دندانهاي دائمي رويش مي‌يابند و تا پايان عمر در دهان باقي مي‌مانند.
از وظايف مهم و اختصاصي دندانهاي شيري موارد زير را مي‌توان نام برد:
- نقش اساسي در جويدن، تغذيه و سلامت عمومي
- حفظ زيبايي، تلفظ صحيح كلمات و كمك به سلامت روحي و رواني كودك
- حفظ فضاي لازم جهت رويش دندانهاي دائمي و در نهايت جلوگيري از به هم‌ريختگي دندانها و كاهش نياز به درمانهاي ارتدونسي (يكي از دلايل مهم كج بودن دندانهاي دائمي، از دست رفتن زود هنگام دندانهاي شيري است)
- نهايتاً پوسيدگي دندانهاي شيري موجب آسيب به جوانه دندانهاي دائمي مي‌گردد.
دندان ۶ سالگي
اولين دندان دائمي، نخستين آسياي بزرگ (دندان شماره ۶) است كه در سن ۶ سالگي، روي قوس فكي، پشت دندانهاي شيري رويش مي‌يابد. (قبل از رويش اين دندان هيچ دندان شيري نمي‌افتد و به همين دليل والدين تصور مي‌كنند كه اين دندان شيري است.)
- عدم رعايت بهداشت دهان و دندان (عدم استفاده از مسواك و نخ دندان)
در زمان مناسب منجر به تشكيل لايه ميكروبي مي‌شود. ۲ الي ۵ دقيقه بعد از استفاده از مواد قندي و غذا، اسيدهاي مخرب ناشي از فعاليت ميكروبهاي موجود در لايه ميكروبي توليد شده و به مدت ۲۰ دقيقه الي ۱ ساعت در دهان باقي مي‌مانند اسيد توليد شده ميناي دندان را تخريب و منجر به شروع پوسيدگي مي‌شود.
- استفاده از مواد قندي چسبنده (مانند شكلاتها، تافي‌ها، آدامس‌ها و … ) اين مواد به علت خاصيت چسبندگي به دندانها مدت زيادي در دهان مي‌مانند.
- بالا بودن ميزان مصرف مواد قندي
- بالا بودن تعداد دفعات مصرف مواد قندي (بويژه در بين وعده‌هاي اصلي غذا)
اين نكته بسيار حائز اهميت است و بايد بسيار بر آن تاكيد كرد كه مواد قندي در طول روز در يك وعده مصرف شوند و از تدريجي خوردن آن در طول روز خودداري گردد.
- استفاده از مواد قندي موردنياز بدن همراه وعده‌هاي اصلي غذايي
- مصرف شير لبنيات و مواد غذايي حاوي فلورايد مانند ماهي و چاي
- استفاده از ميوه و سبزيجات تازه در بين وعده‌هاي غذايي مانند هويج و كاهو
براي پيشگيري از ايجاد پوسيدگي در دندانهاي كودكان، در كنار استفاده از مسواك، نخ دندان و تغذيه صحيح، به كارگيري روشهاي زير حائز اهميت است:
استفاده از فلورايد
فلورايد باعث استحكام دندانها شده و آنها را در برابر پوسيدگي مقاوم مي‌كند. محصولات مختلف فلورايد عبارتند از:
- دهانشويه سديم فلورايد: كه در حال حاضر به عنوان يكي از برنامه‌هاي كشوري جهت پيشگيري از پوسيدگي دندان دانش‌آموزان ابتدايي در دست اجرا مي‌باشد.
- كاربرد ژل فلورايد: اين ژل حاوي غلظت بيشتري از فلورايد است، به همين دليل بايد در مطب توسط دندانپزشك استفاده گردد.
- استفاده از خميردندانهاي حاوي فلورايد
فيشورسيلانت (مسدود كردن شيارهاي دندان)
سطح جونده دندانهاي آسياي بزرگ در ابتداي رويش داراي شيارهاي خيلي عميق هستند. جهت جلوگيري از تجمع مواد غذايي و شروع پوسيدگي در اين نقاط، دندانپزشك با استفاده از مواد مخصوص اين شيارها را پر و كم عمق مي‌نمايد تا موهاي مسواك به راحتي بتوانند اين شيارها را تميز كنند.
مراجعه به دندانپزشك حداقل هر ۶ ماه يكبار ضروري است، هرچند هيچ نشانه‌اي از مشكلات دنداني و لثه‌اي وجود نداشته باشد. تشخيص زودهنگام پوسيدگي با استفاده از نور كافي و راديوگرافي در مطب دندانپزشكي و درمان به موقع پوسيدگيها خود عامل پيشگيري مؤثري است و مانع از مشكلات شديد بعدي خواهد گرديد.
روش صحيح مسواك زدن
۱- مسواك خوب بايد موهاي صاف و يكنواخت داشته باشد. چنانچه موهاي مسواك از حالت اوليه خارج شدند بايد آن را عوض كرد.
۲- براي هر مرتبه شستشو به اندازه يك نخود از خمير دندان حاوي فلورايد را در موهاي مسواك فرو ببريد.
۳- براي اينكه تمام دندانها مسواك شوند بهتر است هميشه به يك ترتيب مسواك بزنيد مثلاً اول فك بالا از راست به چپ و بعد فك پايين از چپ به راست.
۴- دندانهاي فك بالا را با حركت مسواك از مجاور لثه به سمت پايين تميز كنيد.
۵- با عمودي گرفتن مسواك و حركت آن از بالا به پايين سطوح داخلي دندانهاي جلو را مسواك كنيد.
۶- سطوح جونده دندانهاي بالا را با عقب و جلو بردن مسواك تميز كنيد.
۷- دندانهاي فك پايين را با حركت مسواك از مجاور لثه به سمت بالا بشوئيد.
۸- پشت دندانهاي جلو را با عمودي گرفتن مسواك و حركت آن از پايين به بالا تميز كنيد.
۹- سطوح جونده دندانهاي پايين مثل فك بالا را با عقب جلو بردن مسواك، تميز كنيد.
۱۰- هر نوبت مسواك زدن بايد حداقل ۴ دقيقه به طول بيانجامد.
۱۱- هر شب قبل از خواب و هر روز صبح بعد از صبحانه، بايد دندانها را مسواك زد.
اثرات سودمند فلورايد براي سلامتي دندانها
فلورايد عنصري است كه به طور طبيعي در آب، خاك و هوا يافت مي‌شود.زماني‌كه فلورايد به صورت خوراكي به ميزان مناسب مصرف شود دندان را مقاوم كرده و از پوسيدگي پيشگيري خواهد شد.
اگر فلورايد در آب آشاميدني شهر به ميزان مناسب موجود باشد، پوسيدگي‌هاي دنداني را تا حدود ۶۰درصد كاهش مي‌دهد. روش ديگر دريافت فلورايد، استفاده از خميردندان، دهان‌شويه‌ها و ژلهاي حاوي فلورايد است. هر دو روش كاربرد فلورايد يعني سيستميك (فلورايد موجود در مواد غذايي و آب آشاميدني) و موضعي (فلورايدي كه بر روي دندانها گذاشته مي‌شود) در مقاوم كردن دندانها و پيشگيري از پوسيدگي موثر شناخته شده اند.
در مواد غذايي مصرفي، مقاديري فلورايد وجود دارد كه بر حسب انواع آنها، مقدار فلورايد مصرفي نيز متفاوت است. غذاهاي دريايي به نسبت ساير غذاها فلورايد بيشتري دارند. چاي نسبت به آب آشاميدني فلورايد بيشتري دارد. در بعضي تركيبات دارويي نيز فلورايد يافت مي‌شود، بطور كلي مقدار فلورايدي كه به بدن مي‌رسد بستگي به اين دارد كه در چه منطقه‌اي زندگي مي‌كنيم و چه نوع آب و غذايي مصرف مي‌نمائيم.
فلورايد اثرات ضدپوسيدگي خود را به ۳ شكل مختلف اعمال مي‌كند:
الف) باعث استحكام ساختمان دندان مي‌شود.
ب) ضايعات پوسيدگي اوليه بدون تشكيل حفره را دوباره معدني و محكم مي‌كند.
ج) فعاليت ضد ميكروبي دارد.
يكي ديگر از فوايد فلورايد اثر آن بر روي ريشه دندان بزرگسالان است. بسياري از مردم در سنين بالا دچار تحليل لثه مي‌شوند و سطح ريشه دندان آنها در دهان نمايان شده و در معرض خطر پوسيدگي قرار مي‌گيرند.
مطالعات نشان داده است مصرف موضعي فلورايد سطح عريان ريشه را در مقابل پوسيدگي محافظت مي‌نمايد.
فلورايد به طرق مختلف مي‌تواند در اختيار دندان قرار گيرد:
- آب آشاميدني
- مصرف مواد غذايي مانند چاي و غذاهاي دريايي
- ژل های طبیعی موجود در بازار
- دهان شويه، خمير، ژل (استفاده در خانه بصورت روزانه)
- ژلهاي موضعي كه توسط دندان پزشك بر روي دندانها گذاشته مي‌شود.
- دهان شويه‌هايي كه در مدرسه به صورت هفتگي توصيه مي‌شود.
استفاده از خميردندانهاي فلورايد دار براي كودكان بالاي ۲ سال به ميزان كم ( به اندازه نخود) توصيه مي‌شود و كاربرد دهان شويه‌هاي حاوي فلورايد فقط در كودكان بالاي ۶ سال پيشنهاد مي‌گردد. مطالعات بسياري نشان مي‌دهد كه استفاده هفتگي و منظم از محلول دهان شويه سديم فلورايد ۲درصد كه در مدارس ابتدايي كشور توزيع مي‌گردد باعث كاهش شيوع پوسيدگي دندان در حد ۳۰ تا ۴۰درصد مي‌شود.
لازم‌‌است بطري‌هاي دهان شويه در طي سال تحصيلي در مدرسه نگهداري شوند و محل نگهداري بطري‌ها بايد جايي محفوظ و دور از نور مستقيم خورشيد باشد. ضمناً لازم است براي هر بطري نام دانش‌آموز ثبت گردد و كليه بطري‌هاي هر كلاس بصورت مجزا از كلاس‌هاي ديگر نگهداري شود. برنامه بايد به نحوي تنظيم شود كه دانش‌آموزان هر كلاس هر هفته در ساعت و روز خاصي بعد از مسواك زدن از دهانشويه استفاده كنند. بهترين زمان استفاده از دهان شويه قبل از شروع اولين ساعت درس است. توجه نماييد كه كودكان خردسال از بلعيدن خميردندان و دهان‌شويه‌هاي حاوي فلورايد جداً پرهيز كنند زيرا مي‌توانند باعث عوارضي نظير لكه‌دار شدن سطح دندانها، مشكلات استخواني و مسموميت‌هاي حاد گردد.
بنابراين هنگام مصرف دهان شويه‌هاي حاوي فلورايد نظارت والدين و يا مربيان بهداشت مدارس و يا معلمين ضروري‌است. اگر فلورايد آب آشاميدني در منطقه‌اي زيادتر از معمول باشد( بيشتر از ۲ppm يعني دو قسمت در يك ميليون قسمت) براي جلوگيري از تغيير رنگ دندانها (فلوئوروزيس) تا حد مقدور مخزن و منشاء آب آشاميدني منطقه را عوض مي‌كنند و يا آبهايي را كه فلورايد كمتري دارند با آن مخلوط مي‌نمايند.
لذا استفاده از خميردندانهاي حاوي فلورايد و دهان شويه‌هاي فلورايد در آن مناطق توصيه نمي‌شود. مجموعه دهان و دندان به عنوان دروازه ورود غذا و آغازگر روند هضم و جذب غذا نقش مهمي در آماده‌سازي نيازمندي‌هاي غذائي انسان بعهده دارد. رشد و تكامل عملكرد مطلوب روزانه و ايجاد حس لذت و نشاط در جسم و جان انسان بدون عملكرد اين بخش از بدن و همكاري و مشاركت آن امكان‌پذير نيست. مطالعات و شواهد نشان مي‌دهد كه بسياري از مردم از داشتن اطلاعات كافي براي تامين و ارتقاء سلامتي اين عضو مهم و همچنين پرهيز از عوارض آسيب زننده به آن بي‌بهره هستند.
مراجعه به دندانپزشک
ما بايد هر ۶ ماه يكبار يعني دوبار در سال به ديدن دندانپزشك خود برويم. دوبار معاينه دهان و دندان در سال توسط دندانپزشك اين امكان را فراهم مي‌آورد تا وي بتواند سلامت دهان و دندان شما را بررسي نمايد و با پيشگيري به موقع از گسترش و پيشرفت بيماريهاي دهان و دندان كه موجب ايجاد ناراحتي و درمانهاي پيچيده دندانپزشكي و هزينه سنگين مي‌گردند شود. دندانپزشك ممكن است بر اساس تشخيص تاريخ ملاقات‌هاي متوالي بعدي را معين نمايد.